Prawo autorskie

Prawo autorskie obejmuje swoją ochroną utwory oraz przedmioty tzw. praw pokrewnych (dotyczy to wykonań artystycznych, fonogramów, wideogramów, pierwszych nadań czy wydań naukowych i krytycznych). Przedmiotem prawa autorskiego jest utwór (inaczej zwany też dziełem). Do utworów chronionych prawem autorskim zaliczamy przykładowo książki, filmy, opowiadania, wiersze, utwory muzyczne, rzeźby, zdjęcia czy obrazy. Ochrona udzielana jest także programom komputerowym. Prawo to chroni wyłącznie formę wyrażenia dzieła, a nie same pomysły, metody czy koncepcje (know-how).

Kto jest właścicielem praw autorskich? Prawa te przysługują co do zasady (jednak z pewnymi wyjątkami dotyczącymi praw majątkowych) twórcy dzieła, czyli osobie, która stworzyła dane dzieło, a w przypadku współtwórców - jest to współwłasność wszystkich twórców. W niektórych sytuacjach może nastąpić przekazanie praw innym osobom lub podmiotom, np. poprzez umowę o przeniesienie praw autorskich.
Prawem autorskim chronione są zarówno autorskie prawa osobiste, które zawsze powstają na rzecz twórcy jak i autorskie prawa majątkowe, które co do zasady, choć jednak z wyjątkami, przysługują twórcy. Prawa te są przyznawane twórcom automatycznie, bez konieczności rejestracji.

Autorskie prawa osobiste twórcy to w szczególności prawo do autorstwa utworu, prawo do oznaczenia utworu nazwiskiem twórcy lub jego pseudonimem lub udostępnienia go anonimowo, prawo do nienaruszalności treści i formy utworu i do jego rzetelnego wykorzystania, do decydowania o pierwszym publicznym udostępnieniu, a także do sprawowania nadzoru nad sposobem jego wykorzystania. Prawa osobiste mają charakter bezterminowy.

Zgodnie natomiast z art. 17 ustawy i prawie autorskim i prawach pokrewnych - twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji - jest to istota autorskich praw majątkowych. Prawo to pozwala twórcy na kontrolowanie wykorzystania jego dzieła, rozporządzanie nim i pobieranie wynagrodzenia za korzystanie z utworu przez inne podmioty. Warto dodać, że w przeciwieństwie do praw osobistych - autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie. Co do zasady okres ochrony wynosi 70 lat od śmierci twórcy.

Majątkowe prawa autorskie twórcy doznają jednak pewnych ograniczeń w postaci tzw. dozwolonego użytku. Jest kilka form korzystania z rozpowszechnionych utworów, do których nie jest wymagane zezwolenie twórcy. Zaliczamy tu np. dozwolony użytek osobisty, a więc prawo do skorzystania z utworu na własny użytek (oraz np. najbliższej rodziny czy małego grona przyjaciół), prawo do cytowania cudzych utworów, prawo do skorzystania z utworu w ramach parodii, pastiszu czy karykatury, prawo do wykorzystania w celach dydaktycznych w podręczniku czy antologii czy prawo do przedruku informacji o aktualnych wydarzeniach (dotyczy prasy, radia czy telewizji), a także kilka innych opcji.

Prawa pokrewne także dotyczą dóbr niematerialnych i tak jak inne dobra niematerialne omówione powyżej, są to prawa podmiotowe bezwzględne, które mogą być przedmiotem obrotu czy dziedziczenia. Prawa pokrewne powstają już z chwilą stworzenia danego dobra (np. z chwilą artystycznego wykonania utworu muzycznego), bez dokonywania jakichkolwiek formalności czy rejestracji. Czas ochrony praw pokrewnych jest zróżnicowany i wynosi od 25 do 70 lat liczonych zasadniczo od daty publikacji czy pierwszego nadania.

Zbiorowym zarządzaniem prawami autorskimi i pokrewnymi zajmują się w Polsce organizacje zbiorowego zarządzania (o.z.z.). W naszym kraju funkcjonuje kilkanaście takich organizacji, które działają w oparciu o zezwolenie Ministra Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego. Zrzeszają one twórców, czyli podmioty praw autorskich i praw pokrewnych, a ich działania polegają na zawieraniu umów z użytkownikami, którzy chcą korzystać z utworów lub praw pokrewnych oraz pobieraniu z tego tytułu stosownych wynagrodzeń i odpowiednim ich dystrybuowaniu.

Twórca lub podmiot praw pokrewnych, który chce powierzyć zarząd swoimi prawami w ręce o.z.z., powinien zawrzeć z taką organizacją umowę o zbiorowe zarządzanie. Zawarcie takiej umowy wyłącza jednak prawo twórcy do sprawowania kontroli nad sposobem korzystania z jego prawa.

Naruszenia mogą przybierać różne formy, takie jak nieautoryzowane kopiowanie, rozpowszechnianie, wykorzystywanie czy modyfikowanie chronionych dzieł. Przykładem może być piractwo w przypadku oprogramowania, filmów czy muzyki, gdzie osoba nie mająca odpowiednich praw korzysta z tych dzieł bez zgody twórcy utworu lub właściciela praw.

Istnieje kilka metod, które mogą być stosowane w celu ochrony praw autorskich.

Jedną z opcji jest dochodzenie swoich praw na drodze sądowej. W takim przypadku, sąd może nakazać sprawcy usunięcie skutków naruszeń (np. poprzez zniszczenie bezprawnie sporządzonych egzemplarzy utworu), naprawienie szkody lub zapłatę zryczałtowanej sumy pieniężnej, sąd może nakazać także wydanie uzyskanych bezprawnie korzyści.

Inną opcją są rozwiązania pozasądowe, np. mediacje czy arbitraż, które w praktyce mogą być szybszą i tańszą drogą rozwiązania sporu.

Warto również pamiętać, że w zasięgu mamy również wsparcie organizacji zewnętrznych, np. organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, które świadczą pomoc w dochodzeniu praw autorskich.